25.09.2019

Mağmaların Kökeni

Akademik, Jeofizik

Yeryüzünde rastlanan çeşitli magmatik ve volkanik kayaçlar başlıca 3 grup ana magmadan türemişlerdir. Bunlar, meydana getirdikleri kayaç türlerine göre:
1.Bazaltik magma
2. Andezitik magma
3. Riyolitik magma
Olarak adlandırılırlar. Bu ayrım aynı zamanda içerdikleri silisyumdioksit (SiO2) oranlarına dayanır. 

Bazaltik magma(SiO2 oranı %45-%52)

Yerin 75-250 km derinlikleri arasında yer alan astenosferin kısmen ergimesi ile meydana gelir. Bu tip magma en çok okyanus ortası sırtlarından çıkarak deniz diplerinde geniş alanlara yayılır. ( İzlanda’da yüzeyde görülüyor)

Andezitik magma (SiO2 oranı %52-%66)

En çok dalma-batma kuşaklarında okyanusal kabuğun astenosfer içine dalması ve orada ergimesi ile meydana gelir. Bu sırada deniz tabanındaki sedimantlardan yeteri kadar SiO2 okyanusal kabuğun ergiyen kısmına karışır ve onun bazaltik olan bileşimini değiştirerek andezitik magmaya dönüştürür. Böyle bir magma kıtasal kabuk içerisinden yükselerek kıvrımlı sıra dağların içerisine yerleşir ve orada andezitik volkan dizilerini oluşturur. Andezitik magmalar ayrıca bazik bir magmanın çevresindeki granitik kayaçları özümsemesi (asimile etmesi) veya bazaltik magmaların kristallenmesi sırasında olivine ve piroksen gibi koyu renkli minerallerin magmadan ayrılmaları (Fraksiyonel kristallenme) ile de oluşabilir.

Riyolitik magma (SiO2 oranı > %66)

Granitik bileşimli kıtasal kabuğun veya sedimanterin ergimesi sonucu meydana gelir ve silisçe zengin riyolitik lavlar olarak yeryüzüne çıkarlar. Bunlar kıtalar üzerinde geniş alanlar kaplarlar. Bu tür magmaların oluşumları için en elverişli ortamlar yaklaşan ve çarpışan levha sınırlarıdır.

KRİSTALLENME

Bir magma ne kadar fazla uçucu madde içeriyor ise o oranda akıcıdır ve kristallenme hızı da yüksektir. Yüksek viskoziteli magmalar çok yavaş kristallenirler. Eğer yeryüzüne çıkıp ani soğuma ile karşı karşıya kalırlarsa kristallenmeden cam halinde katılaşırlar. Bunlara volkanik cam denir ve daha çok asit bileşimli levhalarda görülürler.
Bir magmanın farklı kimyasal bileşimlerinde farklı bölümlere ayrılmasına ayrımlaşma (diferensiasyon) ergimiş bir magmanın soğuması sürecinde silikat mineralleri aynı anda kristalleşemezler. 1500oC -400oC arasında sıra ile mineraller katılaşırlar. Örneğin yeterince silis içeren sırası ile olivin, piroksen, amfibol, plajyoklas, mika, alkali feldspat ve en son olarak quartz kristallenir. Bu olaya fizikokimyada “Fraksiyonel kristalleşme” denir. Magmaların bu aşamalı kristalleşmesi Bowen (1928) tarafından ortaya atılmış ve laboratuvar deneyleri ile doğrulanmıştır. Bowen’in reaksiyon serisi aşağıdaki gibidir.

Yazar: Can BAYAT
Kimdir: 2015 yılından bu yana EMD Enerji Merkezi Danışmanlık şirketine bağlı olarak çalışmaktadır. 2016 SAÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Jeofizik Mühendisliği Yüksek Lisans mezunudur. Evli ve bir çocuk babasıdır.
| | canbayat [at] gmail |