GİRİŞ

Bir nehir/dere yatağındaki mevcut su miktarının, havzaya normalden fazla yağmur yağması veya havzada mevcut kar örtüsünün erimesinden dolayı hızla artması ile yatak çevresinde yaşayan canlılara, arazilere, mala, mülke zarar vermesi olayına sel denir.

    Selden sonra suyun yatağından taşarak çevredeki geniş düzlük ve çukur alanlara ayrılmasına Su Baskını (Taşkın) denir.

Seller oluş hızlarına göre sınıflandırılır;

Kuvvetli yağışlardan sonraki birkaç saat içinde veya bir yerdeki suyun aniden serbest kalması ile oluşan seller ani seller olarak isimlendirilir.

Ani seller küçük nehirlerin ani ve kuvvetli bir yağışa maruz kalmalarıyla oluşur ve çok hızlı bir şekilde en üst değerine ulaşır.

Sel ise genellikle daha yavaş gelişir ve haftalar boyu etkili olur. Örneğin büyük nehirler boyunca görülen seller bu tip sellerdir

Oluşma yerlerine göre beşe ayrılır:

1.       Dere ve Nehir Selleri

2.       Dağlık Alan Selleri

3.       Nehir Ağzı

4.       Şehir Selleri

5.       Kıyı Selleri

Dere ve Nehir Selleri: Kendi içinde yavaş ve hızlı olarak ikiye ayrılır. Yavaş sellerde, aşırı yağmur veya karların erimesi ile nehir yatağından taşar. Genellikle Muson yağmurları, kasırgalar gibi olaylarda görülür. Hızlı sellerde ise, kasırga gibi olaylar sırasında, bir bendin arkasında bulunan yüksek miktarda suyun salıverilmesi ana sebeptir.

Dağlık Alan Selleri:Genellikle karların erimesi sonucu oluşan suların meydana gelen sellerdir. Bu alanlarda eğimin yüksek olması yağışlar sonucunda suyun yeterince hızlı emilmesini engeller ve bitki örtüsünü de bağlı olarak seller meydana gelir.

Nehir Ağzı Selleri: Şiddetli rüzgarlar sebebiye deniz seviyesi yükselir ve su iç kısımlara doğru ilerler.

Şehir Selleri: Selin meydana geldiği yerde bir yerleşim birimi bulunması ve bunu sonucunda can ve mal kayıplarının büyük boyutlarda yaşanabildiği sellerdir.

Kıyı Selleri: Denizde ortaya çıkan bir fırtına sonucunda veya tsunami, fırtına gibi felaketler sonrasında görülen deniz seviyesinde artış ile ortaya çıkar.

Bunlara ek olarak Felaket Sonrası ve Çamurlu Seller’de Mevcuttur;

Felaket Sonrası Seller:Baraj yıkılması, deprem ve yanardağ patlaması gibi bariz ve beklenmeyen bir felaket sonrasında ortaya çıkan sellerdir.

Çamurlu Seller:Ekili alanlardan kopup gelen çamur ve toprak parçalarının giderek birleşmeleri ve büyümeleri sonucunda ortaya çıkar.

Sel ve Taşkınlara Neden Olan Etmenler

Bir yerdeki sel oluşumunu ve onun bir afete dönüşmesini aşağıda özetlenen etkenler belirlemektedir:

-İklim özellikleri

-Bitki örtüsü

-Fizyolojik özellikler

-Beşeri etkinlikler

İklim Özellikleri

                Sel oluşumunda, bütün iklim değişkenlikleri önemli rol oynamakla birlikte bunların içinde en önemli olanı yağıştır. Etkili yağışlar sel oluşumu için temel nedendir. Bir yerde uzunca bir sürede az miktarda su bırakan bir yağış sele neden olmazken, kısa sürede görülen ve daha fazla miktarda su bırakılan yağış sele neden olabilmektedir. Çünkü şiddetli yağış sonucu kısa sürede oluşan büyük su kütlesi, bitki ve toprak tarafından tutulamadığından, doğrudan yüzey akışına geçmekte ve kontrolsüz akan sular, sele neden olmaktadır. Yine kalın bir kar örtüsü üzerine, nispeten ılık bir havada yağan yağmur da ani kar erimelerine neden olduğundan sel felaketini artırmaktadır.

Bitki Örtüsü

                Bitki örtüsü yönünden zengin, nemli iklim bölgelerinde, çok şiddetli yağışlardan sonra bile emilme ve bitki gövdelerinin akış hızını azaltması nedeni ile sel, çok fazla görülen bir olay değildir. Nemli tropikal bölgeler bu özelliğe sahip olan yerlerdir.

Fizyolojik Özellikler

                Fizyolojik özellikler denildiği zaman o bölgenin coğrafik durumu, yükseltisi, eğimi, toprak özellikleri, denize olan mesafesi anlaşılmalıdır. Bütün bu özellikler akarsu havzalarının yağış, sıcaklık, buharlaşma, drenaj koşulları ile bitki örtüsünün dağılışını yönlendirerek sel olaylarına karşı duyarlılığını ortaya koyan faktörlerdir.

                 Etkili yağışlara bağlı olarak oluşan ani seller genellikle akarsuların yukarı havzalarında oluşmakta, eğilimine göre de etkileri artmaktadır. Havzanın aşağı kesimlerinde ise daha çok taşkınlara dönüşmektedir.

Beşeri Etkinlikler

                Beşeri etkinlikler denildiği zaman insanın sosyal, kültürel ve ekonomik bütün etkileri ile insanla doğal çevre arasındaki ilişkiler akla gelmektedir. Beşeri etkiler sel ve taşkın oluşumunun meydana gelmesinde ve önlenmesinde büyük ölçüde önem taşır. Özellikle taşkınlarda hasar seviyesini en aza indirgemek için yerleşim yerleri seçimi büyük önem taşır.

Sel  Etmenleri

Selin etmenlerini dört ana başlı altında toplama mümkündür. Bunlar;

A-      Kütle Etmeni

B-      Erozyonun Etmeni

C-      Su Basması

D-      Taşıntı Etmeni

A- Kütle Etmeni: Hızla akan su ile taşınan malzemeler çarptığı her şeyi, canlı ve cansız çevre ile kültürel çevreyi (insan, bitki, hayvan, yol,köprü, bina, fabrika, araba v.b ) tamamen yada kısmen yok ederek büyük can ve mal kaybına neden olabilir.

B-Erozyonun Etmeni: Yukarı havzalarda başlamak üzere, aşağı havzalara kadar, havza boyunca her yerde yeni çatlakların ve oyukların oluşması, yatak yamaçlarında çökmelere neden olduğundan, buralarda yamaç hareketleri hızlanır, büyük miktardaki toprak başka yere taşınır. Tarım açısından çok verimli olan toprak örtüsü kayıpları yaşanır.

C- Su Basması: Tarım ürünleri taşınabilir ve taşınamayan mallar büyük zarar görür, büyük can ve mal kayıpları yaşanabilir.

D-Taşıntı Etmeni: Selin verdiği en büyük zararların bir kısmı da taşıntı baskınına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü bunlar etkili ve kalıcı zararlardır. Bunları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür;

a-Değişik yüzey malzemelerinin, bir alanın ( özellikle tarım alanını ) kaplaması, o alanın doğal yapısını bozar, kalitesini düşürür ve verimini azaltır.

b-Sel ve dere yataklarının taşıntıyla gittikçe tıkanması sonucu sel suları kontrolsüz hale gelir.

c-Hidroelektrik santralleri işlevlerini yerine getiremez hale geldiğinden enerji üretiminde düşme görülebilir.

ç-Taşınan ve yığılan malzemeler sonucunda kara ve demir yolarının kapanması sonucu ulaşım aksar.

d-Su kanalları tıkanabilir, drenaj sisteminde tahribat olabilir.

e-Limanlar büyük zarar görebilir.

f-Çeşitli sosyo - ekonomik sorunlar ortaya çıkar.

Sel’in Etkileri

Birinci derecede Etkiler

·         Fiziksel Yıkım: Köprüler, araçlar, binalar, yollar, kanallar, kanalizasyon sistemleri gibi yapılar selden büyük zararlar görebilirler

·         Can Kayıpları:Seller, insanların ölümüne ve hayvanların telef olmasına sebep olabilirler. Epidemiler ve su kaynaklı hastalıklar ortaya çıkabilir.

İkinci derecede Etkiler

·         Su kaynakları:  Sulara karışan mikrop ve virüsler salgın hastalıklara neden olabilirler.

·         Hastalıklar: Hijyen koşulları hızla bozulur. Sular belli bölgelerde birikir ve bu birikmiş sular da toplu hastalıklara sebep olabilir.

·         Ekili Ürünler ve Yiyecek Kaynakları: Seller sırasında ürünler büyük zararlar görebilir. Ancak, nehir kıyısındaki ekili alanlara, sel sırasında yüksek mineralli topraklar da gelir.

·         Ağaçlar:Çeşidine göre bazı ağaçlar sellere karşı koyamazlar ve kırılarak kururlar.

·         Asayiş problemleri:Felaketlerden rant elde etmek isteyenler, sel bölgelerinde yağmacılığa girişebilir, Hatta İstanbul’da yaşanan sel felaketinde de haberlerde de görüldüğü üzere, yağma için uzak şehirlerden felaket bölgelerine gelebilirler.

Üçüncü derecede/ Uzun dönemli Etkiler

·         Turizm etkilenebilir.

·         Yıkılan yapıların yeniden inşa edilmesi gerebilir.

·         Yiyecek kaynakları azaldığı için fiyatlar yükselebilir.

·         Dayanıklı tüketim malları ve konutların fiyatları yükselebilir.

Yakın Tarihin En Büyük Selleri

Yakın dünya tarihinde en çok ölüme sebep olduğu düşünülen sel felaketleri Tablo-1’deki gibidir.

Tablo-1 Büyük Sel Felaketleri

Sel’in Türkiye’deki Durumu

Ülkemizde görülen doğal afetler içinde sel, depremden sonra en büyük can ve mal kayıplarının görüldüğü doğa olayıdır. Her yıl bu afetten kaynaklanan ekonomik kaybın ortalama 160 milyon TL olduğu hesap edilmiştir.

Sel taşkınını önleme ve kaza zararlarından korunma çalışmaları sonucu, son yıllarda sellerin sayısındaki artmaya rağmen can kayıplarında belli bir azalma olmuştur. Ancak bu iyimser tabloyu ekonomik yönden çizmek zordur. Çünkü sel riski olan alanlardaki ekonomik etkinlikler zamanla artmıştır. Bu nedenle daha küçük boyuttaki bir sel olayında bile oluşan ekonomik kayıplar, daha önce yaşanan ve daha büyük boyuttaki bir sel olayından daha fazla olmaktadır. Buna örnek olarak son sel felaketinde İstanbul’da meydana gelen maddi kayıp İTO verilerine göre 80-90 Milyon TL kadardır ki bu rakam tek başına Türkiye’de meydana gelen sel kayıplarının %60’ına denk gelmektedir.

Türkiye’nin sel olayına karşı duyarlılığını doğal etkenlerin (iklim, bitki örtüsü, topoğrafya v.b.) yanında, insanların çeşitli ekonomik ve sosyal etkinlikleri de belirlemelidir. Çeşitli sektörlerdeki ekonomik faaliyetlerin yoğun olarak devam ettiği ülkemizde hızlı nüfus artışı, sağlıksız kentleşmeyi de beraberinde getirmektedir. Bu durum sele duyarlı alanlarda ve özelliklede akarsu havzalarında nüfus ve sanayi yoğunluğunu artırmaktadır. Bu yerleşme alanlarında yeni yollar açılmakta, kurulan işletmelerle arazi yapısı değişmekte, ormanlar ve meralar tahrip edilmektedir. Dolayısıyla havzadaki jeomorfolojik ve hidrolojik denge bozulduğundan can ve özellikle de mal kaybına neden olan sel/taşkın afetleri daha sık görülmektedir.

Hangi koşullar altında olursa olsun Türkiye, hızlı ve çarpık bir biçimde artan nüfusun, iskan ve düzgün altyapı ihtiyacını karşılanabilmesi için akarsuların özelliklerini göz önüne alarak su yapılarını projelendirmek, güçlendirmek, ekonomik yönden akarsu havzalarını çok dikkatli bir şekilde değerlendirmek zorundadır. Bunun için bütün akarsu havzalarının sel/taşkın karakterini belirlemek çok önemlidir.

Bu konuda yapılacak ilk iş Türkiye’nin yapı ve yeryüzü şekilleri, doğal bitki örtüsü ve iklim özellikleri ile sosyo-ekonomik yapısının kapsamlı bir biçimde ortaya konmasıdır. Çünkü akarsu havzalarının sele karşı duyarlılıklarını, büyüklüklerini, jeolojik ve jeomorfolojik özellikleri, kullanım durumları, toprak özellikleri, orman örtüsü, kütle hareketleri ve erozyona karşı tutumları, vadi eğilimi ve uzunlukları gibi etkenler belirlemektedir.

Türkiye’de eğimi % 40 olan alanlar, genel yüz ölçümünün %45 ini kaplamaktadır. Türkiye’nin büyük bir bölümü bu jeomorfolojik özelliği ile şiddetli ve sürekli yağış sonucunda her an sel olayı ile karşılaşabilecek olan bir ülke konumundadır. Türkiye’de arazi kullanımı yönünden bakıldığında ilk çağlardan günümüze kadar, başta ormanlar olmak üzere, doğal bitki örtüsünün büyük bölümü yok edilmiştir. Bitki örtüsü tahrip edilen alanlarda, eğitim ve erozyon nedeni ile tarım yapılamaz hale geldiğinden kültür bitkileri yönünden de fakirleşen yamaçlar sel oluşumunu hızlandıran bir etken haline gelmiştir.

Su baskınlarına ilişkin Devlet Su İşleri'nin hazırladığı istatistiklere göre, 1955-2002 yılları arasında 1308 sel meydana geldi. Bu olaylarda 1.235 kişi hayatını kaybetti, 61 bin konut yıkıldı veya kullanılamaz hale geldi.

1955-1969 yılları arasında, ortalama yıllık su baskını sayısı 80 oldu. Ancak ''taşkın önleme ve kontrol programı'' çerçevesinde bu rakam, 1970-2000 yılları arasında 24'e düşürüldü.

1955-2002 yıllarına ilişkin sel tehlike ve ekonomik kayıp haritasına göre, İzmir, Bartın, Hatay, Gaziantep ve Trabzon'da, 100 milyon dolar üzerinde kayıp meydana geldi.

Şanlıurfa, Mardin, Elazığ ve Batman'ın yeraldığı 24 ilde 5-9 milyon dolar, Mersin ve İstanbul'un içinde bulunduğu 27 ilde de 10-100 milyon dolar arasında ekonomik kayıp hesaplandı.

Uluslararası Afet Veri Tabanı EM-DAT verilerine göre, 1903 ile 2006'nın Haziran ayı arasında Türkiye'de 32 büyük sel felaketi meydana geldi. Bu olaylarda 1.272 kişi yaşamını yitirdi, 99 bin kişi evsiz kaldı

 Sel’den Korunma Yöntemleri

Selden önce:

·         Evde değerli eşya ve önemli belgeleri yüksek yerlere kaldırın.

·         Varsa afet ilk yardım çantasını yanınıza alın.

·         Zarara yol açabilecek ya da zarar görebilecek eşyaları içeri alın.

·         Su kaynakları kirlenebileceğinden, yedek içme suyunuzun olduğundan emin olun.

·         Suyun evi terk ettiği her yerden içeri de girebileceğini hatırlayın. Kum torbaları temin edin. Bunlarla suyun ilerlemesini durdurabilir veya yavaşlatabilirsiniz.

·         Selin en tehlikeli olacağı ark, hendek, vadi ve kanyon gibi yerlerden uzak durun.

·         Açık alandaysanız en yüksek cisim olmayacağınız şekilde tepeye çıkın.

·         Yerleşim yerleri ve Sanayi kuruluşlarını sel alanlarına inşa etmeyin

·         Bitki örtüsü zenginleştirilmelidir, suyun toprağa emilimi hızlandırılmalıdır gerekirse eğimli arazilerde drenajlar yapılmalıdır.

·         Meteorolojik olaylar iyi takip edilmeli özellikle yağışlar önceden tahmin edilerek gerekli önlemler alınmalıdır.

Sel sırasında:

·         Yüksek yerlere çıkın. Böylece başka yerlerden gelen sel sularının sizi etkilemesi güçleşir.

·         Asla sel suyu içinde araba kullanmayın, ölümlerin %80'inin araç içinde olduğunu unutmayın. Aracınızdayken sel içinde kalırsanız, hemen aracı kapatın ve yüksek bir yere çıkın. Suyun 30 cm yükselmesi araç üzerinde 700 kiloluk itme etkisine sebep olur. 60 cm’lik yükselme bir aracı sürüklemeye yeter.

·         Aracınızı selden etkilenmeyecek bir yere çekin.

·         Sel suyu, akıntı ya da nehirlerde yürümeye çalışmayın.

·         Hızla akan 15-20 cm derinlikteki suyun bir insanı devirebileceğini akıldan çıkarmayın.

·         Ev ya da işyerinizi boşaltmanız gerekiyorsa; elektriği, doğalgazı vb. kapatın.

·         Çok gerekli olmadıkça yolculuğa çıkmayın.

·         Görevlilerin ikaz ve talimatlarına uyun

Selden sonra:

·         Binalardaki yapısal hasarı kontrol edin.

·         Karanlıktaysanız mum değil el feneri kullanın.

·         Sel suyu ile temas etmiş bütün gıda malzemelerini konserve dahil atın.

·         Çocukların su birikintilerinde oynamasına izin vermeyin. Kimyasal madde ya da kanalizasyon karışmış olabilir.

·         Sel sularına kanalizasyon karışmışsa, evin temizlenmesinde 9 ölçü suya 1 ölçü çamaşır suyu katılmış suları kullanın. Temizleme sırasında lastik eldiven ve bot giyin.

·         Sel sularını binanızdan tahliye edin

Sel ve Jeofizik Yöntemler

Olası büyük bir sel felaketinin ardından çamur tabakasının altında yer alan büyük iş Makinelerini ve benzerlerini arama çalışmalarında Manyetik Yöntem kullanılarak başarılı sonuçlar elde edilmiştir.  Sismik yöntem ile de çamur kalınlığı belirlenerek sel felaketi sonrası yapılacak çalışmalarda izlenecek yol hakkında projeler geliştirmek mümkündür.

SONUÇLAR

-Sel ve Taşkınlar doğal olaylardır, Can ve Mal kaybına sebep oldukları için Afet sınıfında yer alırlar

-Sel ve Taşkınlar doğal ve yapay yöntemlerle hasarları en aza indirilebilecek olaylardır

-Meteorolojik olaylar sellerin oluşumunda en büyük nedendir ve sıkı takip edilerek raporlandırımalı ayrıca erken uyarı sistemleri geliştirilmelidir.

KAYNAKLAR

1-       http://en.wikipedia.org/wiki/Flood

2-       http://tr.wikipedia.org/wiki/Sel

3-       http://www.meteor.gov.tr

4-       “İstanbul'da sel felaketi” ,Hürriyet,9 Eylül 2009

5-       http://www.emdat.be